In het basisonderwijs gaat het met name erom kinderen hun verbeeldingsvermogen te laten ontdekken en te ontwikkelen. Hierdoor ontwikkelen zij zich persoonlijk en leren spelend leerstof onderzoeken.
Spel/drama/ theater: Theater is de meest menselijke van alle kunsten. Berthold Brecht.
Tja en dat maakt spel/drama/theater zo kwetsbaar. Kinderen spelen de sterren van de hemel of doen soms matig hun kunstje. Zonder houvast aan techniek, maat, ritme, dirigeren of choreograferen, spelen ze voor de vuist weg. Met wat vingeroefeningen in spel dirigeren vanuit de tips uit Magic Teacher, raak je vertrouwd met spel begeleiden. Waag de sprong tot echt improviserend samen spelen met kinderen. Gewoon een sprong in het diepe met een kleine opdracht op het eind van de dag. Na de schoolbel keert de rust terug. Een volgende keer midden op de dag of zelfs s morgens vroeg. Spel krijg meer ruimte. Tot je zelfs de kinderen op de planken voor schoolgenootjes en ouders laat stralen. In het basisonderwijs gaat het erom dat kinderen hun verbeeldingsvermogen ontdekken en ontwikkelen. Hierdoor leren spelend leerstof onderzoeken. Applaus van (groot)ouders en schoolgenoten is meegenomen, maar dat gaat het niet om.
Piaget (1896-1980)
De beroemde Zwitserse kinder- en ontwikkelingspsycholoog beschrijft het ‘speelse’ voorland van drama/theater. Hij stelt vast dat spel begint bij imitatiespel. Eerst van eigen reflexen, dan van bewegingen die het kind waarneemt. In de loop van de ontwikkeling leidt dit tot het imiteren van eerder waargenomen acties. Z/hij breidt dit uit door te experimenteren met niet waargenomen acties en het herhalen vanuit het plezier om te herhalen. Piaget noemt dit het oefenspel. De ontwikkelingsfase erna, komt het kind in de fase van wat Piaget symbolisch spel noemt. Kinderen spelen met voorwerpen die niet-aanwezige voorwerpen vervangen. Een blok wordt een auto, een lap is een knuffel. Zij doen alsof en gebruiken daarmee nadrukkelijk hun verbeelding. Hiermee staat het symbolisch spel het dichtst bij ludische vormen van spel en theater.
Spel (in de zin van kinderspel) is spelen in rol binnen
een gemeenschappelijke verbeelding, zonder toeschouwers.
Ouder wordend breiden mogelijkheden van imiteren zich uit. Kinderen ontdekken dat niet alleen materialen ook zij zelf iemand anders kunnen voorstellen. Nemen rollen aan, ‘werken’ hard en zetten de eerste stappen in samenspel. Ze leren spel te herhalen en het eerder geleerde toe te passen. Het vrije spel ontwikkelt zich en herneemt eerdere vormen. Allen blijven ter beschikking. Laat onderwijs het spontane kinderspel blijven honoreren en aanvullen met drama/theater . Dit laatste vanwege grote communicatieve kwaliteit, de ontwikkeling van sociale vaardigheden.
Het vrije spel ontwikkelt zich en herneemt eerdere vormen. Allen blijven ter beschikking. Naarmate het spontane kinderspel afneemt wordt het belangrijk dat drama/theater het spelen overneemt en verder verdiept. Herkenning van de verschillende vormen is van belang om spelers goed te begeleiden en hun spelkwaliteit te ontwikkelen.
Stadia van spel |
Te verwerven vaardigheden |
| Kinderspel | Imiteren, experimenteren, iets representeren |
| Rollenspel | Spelers verwoorden als een ander een bepaalde kijk op een kwestie |
| Ontluikend dramatisch spel | Beginnende spelers spelen als een ander = vanuit een rol emoties, acties en reacties |
| Dramatisch spel | Samenspel vanuit rol emoties en – motieven, rol acties en – reacties |
| Herhaalbaar dramatisch spel | Gevorderde spelers herhalen eerder spel improviserend vanuit globale afspraken en inzicht |
| Ontluikend toneelspel | Spel ten dienste van de overdracht , daarvoor eerder improviserend spel herhalend |
| Ontluikend theaterspel | Experts in miniformaat ontwikkelen aandacht voor personage, mise en scène, spanningsopbouw |
Spel in de zin van speelsheid is echt iets anders dan kinderspel of dramatisch spel.
We staan nog even stil bij de verschillende begrippen.
Spel in de zin van kinderspel als voorloper van theater. Dit noemen we ‘spelen in rol, binnen een gemeenschappelijke verbeelding en zonder
toeschouwers’.
Drama betekent handeling en ook treurspel. De eerste associatie is: dramatisch. Spanningen, problemen, conflicten, klachten, protesten zijn vaak drijfveren waarom je speelt. De I’s bemoeien zich ermee om uitwegen te bieden. Ze nodigen ieder uit het dramatische te onderzoeken
Toneel hierin zit het woord tonen; spelers staan op het toneel. Zijn de actoren, (acteurs), degene die handelen (Lat. agere) en zich gezien weten. Het tonen is impliciet voorwaarde en biedt meerwaarde aan onderling spelen. Het speelse wordt echter beperkt door de eis van overdracht aan derden. Teksttoneel raakt enigszins in onze hedendaagse beeldcultuur in diskrediet .
Theater theater als interdisciplinaire voorstelling waarin toneel andere kunstdisciplines integreert. Het handelen in een spelwerkelijkheid is een uitbreiding van speelse mogelijkheden van al het eerdere.
Anno de 21e eeuw
We zien dat anno de 21e eeuw de pr functie van belang is. Voor veel scholen blijft het genieten van spel het motief. Wie presentaties voorop zet focust op training. Sociale vaardigheden als hoofdmotief stelt samenspel centraal. Spel als onderwijsverrijking zet leerstof/spelinhoud centraal in spel. Er blijven nog steeds scholen voor wie de zin van theater gerelateerd spel nog altijd bewezen moet worden. Hen verwijs ik door naar ludische pedagogie.
Vele internationale pioniers inspireerden Nederland
De Russische psycholoog Vygotsky (1896 -1934) schetst het beeld dat een kind in spel een hoofd groter is dan in de werkelijkheid. Het daagt zichzelf daardoor uit tot een ‘volgende fase van ontwikkeling. In de veiligheid van de spelwereld balanceert het kind op de rand van wat het kan en weet. Zodoende krijgt het speels een greep op de werkelijkheid. Na W.O.II krijgt het schoolvak theater/drama internationaal meer aandacht van enkele pedagogen en drama docenten.
De Nederlandse situatie
Wanda Reumer (1915-2006) heeft de eerste opleiding tot docent Expressie in woord en gebaar/theater in Utrecht opgericht in de jaren vijftig. In de decennia erna volgden zes andere in: Amsterdam, Arnhem, Leeuwarden, Maastricht, Eindhoven/Tilburg en Zwolle.
Sinds 1985 heeft: theater gerelateerd spel een plaats gekregen in de wet op het Basisonderwijs onder de noemer: spel en bevordering van het taalgebruik. Sinds 2006 is theater gerelateerd spel onderdeel van de kunstzinnig oriëntatie. Het eerste kerndoel hiervan benoemt de onderdelen waarmee je speelt in de spelwerkelijkheid: beelden, taal, muziek, spel en beweging. Theater gerelateerd spel honoreert ze allemaal. Vanwege dit interdisciplinaire karakter spreken we tegenwoordig dan ook vaker van theater. Je kunt beelden ook verstaan als beeldende vorming, muziek als muzikale vorming en beweging als dansante vorming.
In de een en twintigste eeuw
Kinderen spelen van nature vandaar dat onderwijs daar geen aandacht aan besteedt. Je leert op school wat je nog niet wist of kon. Onderwijsbeleidsmakers beseffen niet dat onze wijze van onderwijzen beperkend en eenzijdig werkt. Pedagogen en psychologen willen aansluiten bij een kind en uitdagen daarin verder te komen. Ze blijven het onderwijswerkveld hiertoe inspireren. Spelen vanuit Verbeelding beoogt dit eveneens en ontwikkelde er methodieken voor.
Kinderen associëren en bewegen van nature naar hartenlust. Ze zijn meesters in imiteren. Bied hen hierin ruimte en tijd en maak hen hun talenten bewust. Het associatie- en voorstellingsvermogen krimpt wanneer het onderwijs het begrijpen tot begrippen terugbrengt. Spel concretiseert abstracties in spelsituaties. De spelvloer verleidt tot concreet handelen, biedt hen het fysiek ervaren. Begrippen worden grijpbaar in spelbeelden. Spel ontwikkelt voorstellingsvermogen en komt tegemoet aan de natuurlijke bewegingsdrang.
Ubbergen, update winter 2021